Alles over expressionisme in de schilderkunst

Danny Bree

Owner Gallerease

45 Artikelen58 Gecureerde kunstwerken

De schilderkunst kent vele verschillende kunststromingen en stijlen waarbij expressionisme een veelvoorkomende term is. Maar wat is nu precies expressionisme en wanneer is iets nu 'expressionistisch'. Hoe is deze stroming ontstaan en wat zijn de voornaamste kenmerken van deze kunststroming? In dit artikel proberen we aan de hand van voorbeelden en afbeeldingen dit verder te verduidelijken. Ook geven we in dit artikel aan waar u expressionistische kunstwerken kunt bekijken, die te koop zijn en afkomstig uit gerenommeerde galeries.

Waar komt het woord expressionisme vandaan?

Het woord 'expressionisme' is afkomstig uit het Latijn en betekent letterlijk: expressio, "het uitdrukken" van gevoelens. Het is een stroming in de Europese kunst en de literatuur uit de vroege twintigste eeuw, van 1905 tot 1940. In het expressionisme probeert de kunstenaar zijn, of haar, gevoelens of ervaringen uit te drukken, door een zekere 'vervorming' van de werkelijkheid. Het expressionisme wordt ookwel 'uitdrukkingskunst' genoemd.

_{Blue Mountain, 1908–09, Wassily Kandinsky in zijn vroege jaren met een van de eerste expressionistische schilderijen}

Wat zijn de voornaamste uitgangspunten van expressionisme?

Expressionisme als stijl is vooral bekend in de schilderkunst maar komt ook voor in de muziek, literatuur, architectuur, toneel en in de film. Het expressionisme stelt de persoonlijke, onderbewuste reactie van de kunstenaar op zijn omgeving centraal. Het zette zich hiermee af tegen het impressionisme (zie ook meer in ons andere artikel hierover), dat juist het weergeven van de zintuiglijk ervaren werkelijkheid vooropstelde.

In het expressionisme vervaagt deze band met de werkelijkheid en soms valt die zelfs helemaal weg. Hierdoor krijgen eerder niet voorstelbare, nieuwe vormen hun kans. Het expressionisme kent geen wetten.

De twee voornaamste uitgangspunten zijn dan ook: 'er zijn geen wetten' en 'wetten mogen door niemand worden opgelegd.' Er wordt meer geschilderd vanuit het gevoel (het kind) dan vanuit de ratio (verstand). Kort samengevat probeert de kunstenaar binnen het Expressionisme zijn gevoelens, zijn ervaringen vorm te geven door de werkelijkheid te vervormen/vereenvoudigen

In de schilderkunst wordt de term 'expressionistisch' inmiddels gebruikt voor elk willekeurig schilderij dat een expressionistische gemoedstoestand uitdrukt, ook als het niet uit de vroege twintigste eeuw stamt.

Hoe herken je expressionisme?

In de expressionistische schilderkunst wordt vooral door kleurgebruik afgeweken van de werkelijkheid. Afwijkende kleuren worden gebruikt om gevoelens te accentueren. Ook worden, om de expressiekracht te verhevigen, natuurlijke objecten vervormd, en wordt soms het perspectief opzettelijk losgelaten. Ook andere academische (conventionele) vorm- en beeldtaal wordt bewust vermeden, bijvoorbeeld het toepassen van de gulden snede zoals in de klassieke kunst.

De basiskenmerken van het expressionisme zijn extatische, felle en onnatuurlijke kleuren, grillige beelden, vervormingen, grof geschilderd, plat vlak, geen perspectief.

_{Voorbeeld van een expresionistich schilderij van Wassily Kandinsky 'Straat in Murnau met vrouwen', 1908}

Kenmerkend voor expressionistische kunst is het felle kleurgebruik, de vervormingen en de grillige ordening van een compositie. Ook het negeren van ruimtelijkheid en het opzettelijk negeren van perspectiefwetten wordt veelvuldig toegepast in expressionistische kunst. Menselijke figuren worden niet plastisch weergegeven, maar ogen 'plat', alsof er maar twee dimensies zijn.

Waar en wanneer begon het expressionisme?

We kunnen zeggen dat de basis voor het expressionisme eigenlijk werd gelegd door de Westerse kunstenaars die zich aan het einde van de 19e eeuw de 'primitiven' noemden. Dit is de benaming voor kunst waarin primitieve elementen of vormen worden gebruikt. Kenmerken van primitivistische kunst zijn onder meer het ontbreken van perspectief en een min of meer abstracte weergave van het onderwerp. Vroeg-moderne kunstenaars zoals kubisten en expressionisten werden door verzamelingen van voorwerpen uit de koloniën sterk beïnvloed door Afrikaanse en Oceanische kunst. Maar verder verschillen kunstenaars met primitivistische invloeden onderling teveel om echt van een stijl of stroming te spreken.

Het expressionisme begon als beweging pas echt een stroming te worden in Duitsland aan het begin van de twintigste eeuw. De belangrijke eerste vertegenwoordigers van het expressionisme waren de kunstenaarsbewegingen Die Brücke en Der Blaue Reiter.

In diezelfde tijd ontstond overigens in Frankrijk ook het fauvisme, een met het Duitse expressionisme vergelijkbare kunststroming in de schilderkunst. In dit verband moeten onder meer Paul Gauguin en Vincent Van Gogh worden genoemd. Het Franse fauvisme is sterk verwant aan het Duitse expressionisme.

In 1911 introduceerde de kunstcriticus Herwarth Walden pas officieel de term "expressionisme" in zijn tijdschrift "Der Sturm".

_{Henri Matisse, Fauvistisch portret van mevrouw Matisse/De groene lijn, 1905}

Die Brücke als eerste belangrijke impressionistische stroming

In 1905 werd Die Brücke, die in Dresden opgericht. Oprichters van Die Brücke waren de architectuurstudenten Ernst Ludwig Kirchner, Erich Heckel, Karl Schmidt-Rottluff en Fritz Bleyl. 'De mens en het landschap' waren de belangrijkste motieven, die door deze kunstenaarsgroep worden verbeeld. Hun doel was voornamelijk om 'het natuurlijke leven als zodanig te schilderen' aldus Erich Heckel. Het ging erom 'op een zo simpele mogelijke manier gevoelens van landschap of van mensen tot uitdrukking te brengen.' De groep van Die Brücke werd mede bekend vanwege hun robuuste houtsneden. De groep bleef overigens niet lang bestaan. In 1908 verhuisden de meeste leden naar Berlijn, waar de groep in 1913 werd ontbonden.

_{Ernst Ludwig Kirchner - Self Portrait of a Soldier 1915, typisch voorbeeld uit 'Die Brucke', een bekende expresssionistische beweging in Duitsland}

Der Blaue Reiter als tweede belangrijke impressionistische stroming

Der Blaue Reiter werd in 1911 opgericht door Wassily Kandinsky, Gabriele Münter, Franz Marc en Alfred Kubin. De groep was genoemd naar een ruiterstuk dat Kandinsky in 1903 al had geschilderd. De doelstelling van de groep was idealistisch, de leden wilden vooral een band van hechte vriendschap met elkaar onderhouden. Er was geen programma, er waren ook geen stijlregels.

_{Begin van expressionisme, Der Blaue Reiter van de kunstschilder Wassily Kandinsky, 1903}

In 1911 en 1912 organiseerden Kandinsky en Franz Marc een in Duitsland rondreizende tentoonstelling onder verantwoordelijkheid van de redactie van Der Blaue Reiter. Zij gaven in 1912 een almanak uit over kwesties betreffende de moderne kunst. In hun tentoonstellingen boden zij plaats aan alles en iedereen, waarvan het werk hun als belangrijk voorkwam. Zo kwam het dat ook bijvoorbeeld voor dat Pablo Picasso en Hans Arp deelnemers waren aan enkele van hun tentoonstellingen. De groep bereikte het geïdealiseerde doel niet en viel al snel uiteen na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog.

Kenmerkend voor Der Blaue Reiter was vooral het abstracte, geen duidelijke voorstelling. Waarbij de natuur is een geliefd thema was en daarbij het gebruik van de secundaire en primaire kleuren, geometrische vormgeving.

_{Franz Marc: Die gelbe Kuh, 1911, voorbeeld van felle primaire kleuren en van de vroege expressionistische beweging genaamd 'De Blaue Reiter'}

Invloed van Nietzsche op het impressionisme

In zijn boek "Die Geburt der Tragödie" ontwikkelde Nietzsche de theorie van een absolute tweespalt in de esthetische beleving, waarbij hij een onderscheid maakte tussen een 'een wereld van de geest', orde en regelmaat en een wereld van 'roes en chaos'. Het apollinische vertegenwoordigde voor Nietzsche het "rationeel geconcipieerde" ideaal, terwijl voor hem het dionysische stond voor de "eigenlijke artistieke conceptie", voortkomend uit het menselijke onderbewuste. Met deze parallel vanuit de Griekse godenwereld wilde Nietzsche de verhouding tussen deze twee uitersten aangeven: twee godenzonen, die tegelijkertijd onverenigbaar en onscheidbaar zijn. Volgens Nietzsche zijn beide elementen in meer of mindere mate in ieder kunstwerk vertegenwoordigd.

_{Portret van Friedrich Nietzsche geschilderd door Edvard Munch in 1906, deze bekende expressionistische schilder werd vooral bekend door zijn beroemde schilderij 'De Schreeuw"}

Het ontstaan van Nederlandse expressionistische stromingen

In Nederland vormde zich in 1918 een groep kunstenaars in Groningen, De Ploeg, die het expressionisme omarmde. De Ploeg stond voor vernieuwing, het "omploegen". De bekende schilder Jan Altink is de bedenker van de naam. Naast Jan Altink bestond de kunstkring uit onder anderen Jannes de Vries, Jan Jordens, Johan Dijkstra, Hendrik Werkman, Anton Buytendijk en Jan Wiegers. Jan Wiegers is diegene die in Davos Ernst Ludwig Kirchner ontmoette en met hem samenwerkte, bij terugkomst in Nederland introduceerde hij de stijl van Kirchner bij zijn mede-Ploegleden. Het Groninger Museum en Stedelijk Museum hebben tegenwoordig een uitgebreide collectie van de De Ploeg.

^{Schilderij van Jan Altink, De rode boerderij, 1924 als voorbeeld van de Nederlandse expressionistische beweging 'De Ploeg'}

De 'moderne' neo-expressionisten

Ook in eerdere en latere periodes zijn echter expressionistische werken geschilderd. Het expressionisme als uitdrukkingsstijl bestaat in het begin van de 21e eeuw nog steeds. Ook in de periode ver voor de bloeitijd zijn schilders te vinden die overigens een expressionistische stijl gebruikten.

In 1948 verenigde een aantal surrealisten, fauvisten en expressionisten zich in de Cobra-groep, aangezien zij verwante kunstopvattingen hadden. Deze op het expressionisme voortbordurende stroming is verantwoordelijk voor het opleven van de moderne kunst in vooral Nederland, maar ook België en Denemarken.

Cobra-Kunstenaars zijn onder anderen: Karel Appel, Corneille, Jan Nieuwenhuijs, Theo Wolvecamp, Christian Dotremont, Pierre Alechinski, Carl-Henning Pedersen, Asger Jorn, Constant Nieuwenhuijs, Anton Rooskens, Henry Heerup, Gerjan Heijkoop.

_{Corneille als bekende Nederlandse expressionistische schilder}

Waar kun je tegenwoordig expressionistische schilderijen kopen?

Op Gallerease kun je hier een overzicht vinden van originele en moderne expressionistische werken die te koop zijn en afkomstig uit de beste galeries.

_{Voorbeeld van expressionistisch werk 'Le Coquelicot uit 1960 door Kees van Dongen, verkrijgbaar op Gallerease}